Cuộc khủng hoảng Sri Lanka đang phát đi tín hiệu cảnh báo đối với những quốc gia đang phát triển có mô hình kinh tế tương tự nước này.
Chính phủ Sri Lanka đã vỡ nợ và đất nước đang rơi vào hỗn loạn. Pakistan vừa nhận được khoản cứu trợ khẩn cấp 4 tỷ USD từ Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF). Ghana cũng đã yêu cầu một gói giải cứu. Những cuộc biểu tình phản đối tình trạng lạm phát đã nổ ra từ Ecuador đến Tunisia.
Các cuộc khủng hoảng tài chính và chính trị đang diễn ra ở nhiều quốc gia đang phát triển, đặc biệt là ở những nước thu nhập thấp và trung bình, nơi chứng kiến nợ nước ngoài ngày một chồng chất trong những năm gần đây. Áp lực càng đè nặng lên họ với đại dịch Covid-19 cùng chi phí năng lượng và thực phẩm tăng cao do xung đột ở Ukraine.
Nhiều chính phủ có nền tài chính công không ổn định phải đối mặt với những lựa chọn khó khăn. Để củng cố tài chính quốc gia, họ phải cắt giảm trợ giá lương thực và nhiên liệu, nhưng động thái như vậy có nguy cơ gây ra phản ứng giận dữ từ người dân vốn đã quá mệt mỏi vì vật giá leo thang.
Tính đến tháng 6, lạm phát trong 12 tháng ở Sudan đã tăng 192%, châm ngòi cho các cuộc biểu tình chống lại chính quyền quân sự.
Người đàn ông ngồi chờ việc tại một chợ bán buôn ở thủ đô Colombo, Sri Lanka, hồi tháng 6. Ảnh: AP.
Tại Lebanon, giá thực phẩm đã tăng hơn gấp ba lần trong năm qua, theo Trading Economics, và hàng loạt thành phố chỉ có điện vài giờ mỗi ngày. Tại Uganda, nơi liên tục diễn ra các cuộc biểu tình phản đối giá cả tăng cao kể từ hồi tháng 4 đến nay, chính quyền đã triển khai binh sĩ khắp các thành phố lớn để đảm bảo an ninh.
“Nền kinh tế đang là bãi cát lún nhấn chìm đất nước”, George Lomotey, thành niên 25 tuổi thất nghiệp ở Ghana, cho biết, thêm rằng anh không thể tìm được việc làm kể từ khi tốt nghiệp đại học hai năm trước. “Tôi thậm chí không đủ tiền mua một bữa ăn”.
Dù hầu hết các nước đều đã cảm nhận được tác động của tình trạng tăng giá nhiên liệu và thực phẩm, mối lo ngại lớn nhất về khủng hoảng tài chính lại nằm ở những nước vay nợ nước ngoài lớn như Sri Lanka.
Các nước này hiện phải đối mặt với áp lực cao hơn, khi vật giá leo thang và đồng USD mạnh khiến thực phẩm và nhiên liệu nhập khẩu trở nên đắt đỏ hơn. Đồng nội tệ mất giá và chi phí đi vay cao hơn cũng làm tăng chi phí trả nợ bằng USD.
Những thị trường mới nổi có quy mô lớn như Ấn Độ, Brazil hay Mexico có thể không gặp vấn đề này, William Jackson, chuyên gia tại công ty tư vấn Capital Economics, trụ sở ở London, Anh, nhận xét. “Nhưng các quốc gia nhỏ hơn sẽ đối mặt nhiều vấn đề nhãn tiền hơn”.
Cuộc khủng hoảng Sri Lanka được các nhà kinh tế coi là một hồi chuông cảnh báo. Đại dịch Covid-19 đã ảnh hưởng đáng kể đến du lịch và kiều hối, hai trụ cột trong nền kinh tế của quốc gia Nam Á này.
Để bù đắp, Sri Lanka đã tăng cường vay của Trung Quốc mà không chịu ràng buộc về điều kiện cắt giảm chi tiêu. Khi giá hàng hóa tăng cao, chi phí nhập khẩu ngày càng đắt đỏ, chính phủ Sri Lanka lâm vào cảnh vỡ nợ hồi tháng 4, kéo theo chuỗi hệ lụy là lạm phát gia tăng, khan hiếm lương thực và bất ổn xã hội.
Trong khi các quốc gia khác chưa chạm đến ngưỡng khủng hoảng như vậy, những dấu hiệu tương đồng đã xuất hiện, đặc biệt là ở Tunisia, đất nước cũng có doanh thu từ du lịch giảm mạnh như Sri Lanka.
Chính phủ Tunisia đang đàm phán với IMF về gói cứu trợ trị giá 4 tỷ USD, nhưng các nhà kinh tế nói rằng kịch bản này khó có khả năng xảy ra khi Tổng thống Tunisia Kais Saied muốn ban hành hiến pháp mới. Các quốc gia như Mỹ đã bày tỏ quan ngại về động thái của ông Saied, kêu gọi Tunisia duy trì thể chế dân chủ.
Tháng trước, các cuộc biểu tình đã nổ ra ở Tunisia nhằm phản đối dự thảo hiến pháp của Tổng thống Saied. Nỗi giận dữ cũng sôi sục trong dân chúng trước tình trạng lạm phát gia tăng và những khó khăn kinh tế khác. Công đoàn lớn nhất nước đã tổ chức một cuộc đình công để phản đối kế hoạch cắt giảm lương và trợ cấp lương thực cho khu vực hành chính công.
“Điều hòa nhiệt độ trong văn phòng của chúng tôi trước đây bật 5 tiếng mỗi ngày, nhưng giờ chỉ được bật một giờ”, Anour Ouafi, 62 tuổi, một viên chức tham gia cuộc đình công ở thủ đô Tunis hồi tháng 6, nói. “Quần áo cũng chỉ được là một lần mỗi tháng”.
Tại Pakistan, IMF cũng phải có những động thái can thiệp, khi nước này suýt vỡ nợ và liên tục lâm cảnh mất điện trong những tuần gần đây do chi phí nhập khẩu nhiên liệu tăng.
Theo giới phân tích, thỏa thuận mới với IMF sẽ giúp Islamabad thanh toán được các hóa đơn nhập khẩu nhiên liệu những tháng tới, song Pakistan vẫn sẽ phải đối mặt với áp lực tài chính không nhỏ trong tương lai.
Nỗi bất bình trong công chúng ngày càng dâng cao. Trong một nỗ lực nhằm ổn định tài chính và đáp ứng các điều kiện cứu trợ của IMF, chính phủ Pakistan tháng trước đã cắt bỏ khoản trợ cấp xăng 600 triệu USD/tháng.
Người biểu tình ăn mừng trước tin Tổng thống Sri Lanka Gotabaya Rajapaksa từ chức hôm 14/7. Ảnh: AP.
Nước này cũng liên tục tăng giá xăng và xóa bỏ trợ cấp điện. Những động thái này càng làm tăng thêm lạm phát đã chạm mức 21% vào tháng 6, khiến ngân hàng trung ương Pakistan tháng qua phải tăng lãi suất lên 15%.
Nhiều người Pakistan đổ lỗi cho IMF về những gánh nặng mà họ phải chịu. Muhammad Afzal, 42 tuổi, chủ một cửa hàng may mặc nhỏ ở thành phố Sialkot, phía đông đất nước, phàn nàn rằng giá một số loại thực phẩm đã tăng gấp đôi kể từ khi chính phủ mới lên cầm quyền hồi tháng 4. Giá xăng, điện và dầu ăn cũng tăng theo. Bữa ăn của gia đình ông hiện chỉ gồm các món cơ bản như đậu lăng.
“IMF muốn Pakistan hoàn trả các khoản vay và chính phủ sau đó cố gắng vét tiền từ người dân bằng cách tăng thuế và giá hàng hóa”, ông nói. “Mọi người sẽ chết đói nếu lạm phát không được kiểm soát hoặc họ sẽ bắt đầu cướp của người khác để đáp ứng nhu cầu bản thân”.
Ở Ghana, lạm phát đã tăng lên 29,8% hồi tháng 6, mức cao nhất trong 19 năm trở lại đây, trong khi đồng cedi của nước này đã mất 24% giá trị so với USD kể từ tháng một.
“Điều đáng buồn là tình cảnh của Sri Lanka hoàn toàn có thể xảy ra ở Ghana”, Sebastian Spio-Garbrah, chuyên gia phân tích tại công ty tư vấn rủi ro DaMina Advisors, trụ sở ở thủ đô Accra của Ghana, cho biết.
Các nghiệp đoàn đại diện cho giáo viên, nhân viên y tế và công chức Ghana cho hay họ sẽ tổ chức biểu tình nếu chính phủ không chi trả khoản trợ cấp sinh hoạt phí 20%. Hồi tháng 6, cảnh sát đã sử dụng hơi cay và đạn cao su để giải tán hàng nghìn người biểu tình phản đối vật giá leo thang.
IMF ước tính 38 quốc gia đang phát triển trên thế giới có nguy cơ gặp rắc rối về nợ, vấn đề đã đẩy Sri Lanka vào khủng hoảng. Vấn đề sẽ ngày càng trở nên nghiêm trọng hơn do tác động của đại dịch, chiến sự ở Ukraine và cuộc khủng hoảng năng lượng, lương thực trên toàn cầu.
“Bài học lịch sử cho thấy một các cuộc khủng hoảng kinh tế tài chính sẽ gây ra khủng hoảng chính trị”, Josh Lipsky, chuyên gia về địa kinh tế tại Hội đồng Đại Tây Dương, nhận định. “Những biến động về kinh tế và chính trị luôn đan xen không thể tách rời”.